De prijs van water: geweld en intimidatie tegen vrouwen en meisjes

Waarschuwing: dit artikel bevat content over (seksueel) geweld

De ongelijke positie van vrouwen en meisjes en toenemende waterschaarste door klimaatverandering leiden tot geweld tegen vrouwen, waaronder sextortion. Dat blijkt uit kwalitatief onderzoek naar gender-gerelateerd geweld dat de afgelopen jaren in opdracht van Simavi is gedaan in Oeganda, Nepal en Bangladesh. Sextortion, oftewel seks voor water, is de praktijk dat vrouwen zich gedwongen zien om seks te gebruiken als ruilmiddel om aan drinkwater te komen. Dit is iets waar Simavi – samen met ANEW en WIN – de afgelopen jaren al hard over aan de bel heeft getrokken, onder meer met de campagne Stop Seks voor Water. Maar ook andere vormen van onveiligheid rond het halen van water en het gebruik van gemeenschappelijke toiletten hebben een enorme impact op vrouwen en meisjes en op hun mogelijkheden om zich te ontwikkelen, zo blijkt uit onderzoek.

Het Simavi-rapport ‘Water and sanitation-related violence. The experiences of women and girls in Bangladesh, Nepal and Uganda’ laat zien hoe wijdverbreid en tegelijkertijd onzichtbaar het geweld is waar vrouwen en meisjes mee te maken krijgen in relatie tot water en sanitatie. Kwantitatief onderzoek is schaars en zelfs kwalitatief onderzoek zoals dit researchproject van Simavi vraagt om grote zorgvuldigheid vanwege de schaamte en taboes die spelen rond thema's als hygiëne, menstruatie en seksueel geweld. In dit artikel zetten we een aantal belangrijke factoren op een rijtje die het niet alleen moeilijk maken voor vrouwen om gebruik te maken van hun recht op water en sanitatie, maar die ook hun veiligheid en integriteit op het spel zetten.

Schaamte als belemmerende factor

Taboes en schaamte maken het niet alleen lastig om de omvang van het probleem goed in kaart te brengen, maar belemmeren ook het gebruik van voorzieningen op het gebied van water en sanitatie voor vrouwen en meisjes.

In Bangladesh en Nepal speelt bijvoorbeeld dat vrouwen en meisjes nogal eens in verlegenheid gebracht of belachelijk worden gemaakt bij het baden, of tijdens het in natte kleding naar huis lopen. Ze meldden bang te zijn om bekeken te worden als ze de kraan buiten hun huis gebruiken om zich te wassen. Meisjes die naar school gaan worden bespot en beschaamd als er menstruatiebloed door hun kleding lekte. Iets waarvan bekend is dat het ook speelt in Kenia, Ethiopië en Zambia en in stedelijk Zuid-Afrika.

Onveiligheid bij waterpunten en op scholen

Tijdens het water halen zelf voelen vrouwen en meisjes zich niet veilig. Oegandese adolescente meisjes ervoeren fysiek geweld in combinatie met seksuele intimidatie bij het halen van water bij verzamelplaatsen.

In Nepal en Oeganda vertelden deelnemers aan het onderzoek over fysiek en psychologisch geweld en seksuele intimidatie op scholen. Zo gluren jongens door gaten in toiletdeuren en wasgelegenheden van Oegandese schoolmeisjes. In Nepal vertelden meisjes dat schooltoiletten vaak kleine gaatjes in de deuren hadden om licht binnen te laten. Het feit dat hiervan gebruik gemaakt wordt om naar binnen te gluren, maakt het voor meisjes lastiger om zich veilig te voelen op school. Meisjes rapporteerden te moeten samenwerken om naar de wc te kunnen, vanwege het gebrek aan een goed slot op de deur. Er werden incidenten gemeld waarbij jongens opzettelijk was- en toiletruimtes van meisjes beschadigden door gaten in de structuren te maken.

Angst voor verkrachting

In Oeganda vertelden vrouwen en meisjes bang te zijn voor verkrachting tijdens het gebruik van gemeenschappelijke sanitaire voorzieningen of tijdens het halen van water, vooral als het donker was. En werden voorbeelden gegeven van daadwerkelijke verkrachtingen in het verleden. Zoals in Oeganda: ‘In het nabijgelegen dorp ging een meisje naar de put die ver weg was. Twee mannen namen haar mee naar het bos en verkrachtten haar om beurten.’ Ook in stedelijke omgevingen gebeurt dit: ‘Vorige maand was er een meisje. Ze betrapten haar onderweg bij het water halen en verkrachtten haar. Het was rond zeven uur ’s avonds.’ Een respondent uit Nepal vertelde dat hij wist dat een schoolmeisje was verkracht toen ze gebruik maakte van een openbaar toilet: ‘De toestand van het toilet van de school was niet goed. Ze werd verkracht toen ze naar een toilet buiten de school ging.’

Het gevolg is dat meisjes en vrouwen 's nachts geen water meer durven halen of van het toilet gebruik durven maken. Of alleen nog in groepen of onder begeleiding. Ook in landen als Ethiopië, Zuid-Afrika, India, Kenia, Rwanda, Oeganda, Tanzania en Kameroen is dit eerder gerapporteerd.

Kans op huiselijk geweld

Vrouwen in alle landen waar Simavi onderzoek deed, meldden dat ze door hun mannen verbaal mishandeld en beschuldigd werden van verwaarlozing van huishoudelijke taken of ontrouw, vanwege de lange tijd die ze noodgedwongen kwijt zijn aan het halen van water en het lange wachten bij waterpunten. Ook uit eerdere onderzoeken in Kenia en Ethiopië kwam deze extra psychologisch stress voor vrouwen door huiselijk geweld na het halen van water naar voren.

Sextortion: water in ruil voor seks

Schaarste of een hoge prijs voor water in de vorm van tijd of geld, dwingen sommige Oegandese vrouwen en meisjes om seksuele gunsten te ruilen om toegang te krijgen tot water. Bij deze vorm van sextortion misbruiken personen met gezag bij waterputten hun macht om steekpenningen in de vorm van seksuele gunsten los te krijgen in plaats van geld te ontvangen voor water. ‘Hier betalen de mensen voor water per maand, dus als je niet betaalt moet je bedelen. Als de man geïnteresseerd is in de vrouw, geeft hij haar gratis water en begint hij andere dingen te eisen.’ Vergelijkbare situaties werden al eerder gerapporteerd in stedelijk Malawi Chipeta's, op het platteland van Kenia, Rwanda, Tanzania en Oeganda en in Bangladesh.

Uitsluiting van besluitvorming

Uitsluiting van vrouwen en meisjes als het gaat om het participeren in watercomités en in de besluitvorming over water, komt ook breed voor. Zelfs in een land als Bangladesh waar wettelijk is vastgelegd dat vrouwen betrokken moeten worden bij besluitvorming, blijkt dit in de praktijk zelden het geval. ‘Zelfs als een vrouw wordt benoemd in een WASH-comité, wordt ze zelden betrokken bij de besluitvorming. Als commissieleden het stadskantoor bezoeken om water en sanitatie te bespreken, nodigen ze haar niet uit om mee te gaan.’

In Nepal hebben vrouwen vergelijkbare ervaringen. ‘Wat er gebeurt is dat een groep mannen mensen uitkiest en een comité samenstelt. Ze noemen gewoon een willekeurige vrouw uit het dorp als penningmeester bijvoorbeeld. Ze vinden het niet belangrijk om haar uit te nodigen, dus ze negeren haar gewoon. Dan komen ze naar haar huis en vragen haar dit of dat te ondertekenen. De vrouw gehoorzaamt hen en tekent zonder te weten waar het over gaat omdat zij grote mannen zijn in het dorp.’ Ook in Oeganda vertelt een geïnterviewde: ‘De ervaring van vrouwen is dat wanneer ze van plan zijn om een waterbron aan te leggen ze de vrouwen er niet bij betrekken - ze roepen enkel mannen op om deel te nemen.’

Onacceptabele schending van het recht op water en sanitatie

De ongelijke positie van vrouwen en meisjes, onvoldoende veilige voorzieningen en gebrek aan zeggenschap zorgen ervoor dat vrouwen en meisjes worden belemmerd in hun toegang tot water en sanitatie en daarmee ook in hun mogelijkheden om zich verder te ontwikkelen. Daar komt bij dat vrouwen en meisjes hun veiligheid en integriteit op het spel moeten zetten, regelmatig te maken krijgen met geweld of zelfs gedwongen worden om seks te hebben in ruil voor water. Dit is een onacceptabele schending van het recht op water en sanitatie en moet wereldwijd aangepakt worden. Om te beginnen door overheden die hun verantwoordelijkheid hierin moeten nemen.

Het is niet alleen van belang om te zorgen voor betere water- en toiletvoorzieningen, en het aanpakken van geweld tegen vrouwen en meisjes, maar er moet ook meer aandacht zijn voor het betrekken van vrouwen en meisjes bij besluitvorming over water en sanitaire voorzieningen. Dat vraagt om initiatieven die vrouwen hierbij ondersteunen en hen helpen om af te dwingen dat hun inbreng daadwerkelijk gehoord wordt.