Met bananen, varkens en hout: zo houden scholen in Oeganda water en wc’s op orde

In 2017 introduceerden we binnen het Simavi-project WASH & Learn in Oeganda en Tanzania het ontwikkelen en uitvoeren van een kostendekkingsplan als onderdeel van water- en toiletprojecten voor scholen. In juli 2025, acht jaar later, bezocht ik samen met partnerorganisaties HEWASA en JESE twee scholen om met eigen ogen te zien wat deze aanpak - die ook onderdeel is van het nieuwe project WASH, Learn & Share, heeft opgeleverd. 

Scholen aan het stuur

Scholen gebruiken de door Simavi ontwikkelde Cost Recovery Planning (CRP)-tool om te bepalen hoe zij terugkerende WASH-kosten gaan financieren, zoals onderhoud van water- en sanitair, zeep en schoonmaakmaterialen. Elk trimester bekijken schoolleiding en gemeenschap het plan, houden inkomsten en uitgaven bij en nemen samen beslissingen. Deze aanpak zet scholen zelf aan het stuur. Zoals Richard Alituha van JESE uitlegt: ‘Wat wij doen, is scholen in staat stellen het zelf te doen. We hebben docenten getraind en nu hoeven we niet meer terug te komen: ze pakken het zelfstandig op.’

Regenwateropvang en veilig drinkwater

Op de St. John’s Yerya Basisschool in het district Kabarole is leraar en WASH-club-mentor Peter Kusemererwa al vijf jaar bij het programma betrokken. ‘Sinds de start hebben we veel bereikt,’ vertelt hij. ‘We konden regenwateropvangtanks plaatsen en later schonk het nationale water- en rioleringsbedrijf een watertank aan onze WASH-club. Daarmee heeft elke leerling veilig drinkwater.’

Kusemererwa laat de goed onderhouden en veilige toiletten voor jongens en meisjes zien. ‘Het kostendekkingsplan helpt ons dit allemaal te betalen. We hebben een bananenplantage, we fokken varkens en we planten bomen die we als brandhout verkopen.’ Afval uit de toiletten en van de varkens wordt als mest gebruikt op de bananenplantage. ‘Dat levert hoge opbrengsten op. We verkopen een deel op de markt en gebruiken de rest voor schoolmaaltijden.’

Ondernemerschap op school

Ook op de Karugaya Basisschool in het district Bunyangabu zag ik veel ondernemerschap. Schoolhoofd Josephine Kemigisa toont trots de uitgestrekte schooltuinen met zoete aardappel, cassave, bonen, maïs en mangobomen. De bananenplantage werd uitgebreid en is inmiddels een belangrijke inkomstenbron.

Maandverband en ondergoed

Op het schoolterrein is nu schoon water beschikbaar. ‘Vroeger haalden we vuil water uit de stroom, waar ook koeien en varkens uit dronken’, vertelt Josephine. Ook de sanitaire voorzieningen zijn verbeterd. De latrines, apart voor jongens en meisjes, worden regelmatig geleegd. Meisjes hebben een eigen, goed onderhouden wasruimte waar zelfs maandverband en ondergoed beschikbaar zijn.

Het onderhoud wordt betaald met de opbrengst van de verkoop op de markt. ‘Met dat geld kopen we ook andere dingen, zoals tuingereedschap en olie voor de schoolmaaltijden’, zegt Josephine. ‘Omdat er veel eten is, zien onze leraren en leerlingen er nu heel gezond uit. We hebben ook elektriciteit aangelegd en muurschilderingen gemaakt.’ Het leerlingenaantal meer dan verdubbelde en staat nu op 841.

Stijgende inkomsten 

Plannen voor de toekomst

Er zijn nog veel verbeterplannen. Josephine grapt: ‘Over vijf jaar ziet onze school eruit als een stadsschool.’ Haar droom: ‘Dat alle Oegandese scholen eruitzien als de onze. Misschien lukt dat niet overal, maar ik hoop dat ze in elk geval goede toiletten en veilig water hebben.’

Trots op de school

Ook Peter Kusemererwa deelt die droom. ‘Wij, de leraren van St. John’s Yerya, zijn trots op onze school door alles wat we hebben gedaan: de bloementuin, het bomenproject, de bananenplantage. De kinderen eten goed, spelen en leren. Ik wil naar geen andere school overgeplaatst worden.’

Actieve veranderaars

Een blijvende verandering

Uiteindelijk gaat de impact verder dan de voorzieningen zelf: de scholen voelen schoner, leraren zijn goed geïnformeerd en gemotiveerd, en leerlingen hebben een fijne en positieve schooldag. Een praktisch kostendekkingsplan kan zo écht een blijvend verschil maken.